Een mail uit duizenden. Ik moest de tekst wel twee keer doorlezen voordat ik besloot de telefoon te pakken. Op zich was er niets vreemds aan het verzoek om naar een orgel te komen kijken, maar de genoemde locatie was buitengewoon ongewoon. Tijdens het bellen vroeg ik voor alle zekerheid nog een keer of de tekst van de mail klopte. Ja, ik had het goed gelezen, ik werd gevraagd om naar het orgel in de Russisch-orthodoxe kerk te komen kijken.
Onderweg naar Amsterdam dacht ik aan mijn bezoek aan de Russische kerk in Sainte-Geneviève-des-Bois, nu achttien jaar geleden. Het kostte me uren om met het openbaar vervoer vanuit Parijs naar deze kerk en het bijbehorende kerkhof met de graven van honderden geëmigreerde Russische kunstenaars, wetenschappers en soldaten van het Witte Leger te komen. Mijn lang geplande bezoek duurde nog geen vijf minuten. De priester wees me de deur toen hij hoorde dat ik katholiek was. Ik mocht niet eens de muurschilderingen bekijken.
Dat was in 1993, en nu ben ik te gast in een orthodoxe kerk met een orgel. Een
bijzondere en unieke combinatie, want de orthodoxe liturgie staat geen muziekinstrumenten en geen instrumentale muziek toe. De liturgische muziek
bestaat uit eenstemmige gezangen en meerstemmige koorwerken die het koor samen met de gemeente en afwisselend met de priester a capella zingt. Een eeuwenoude traditie, met een tien eeuwen lang opgebouwd repertoire en een specifieke liturgische betekenis. Zo zijn de oudste Russische koorwerken altijd eenstemmig, want alleen het eenstemmige gezang kan met engelenzang  vergeleken worden. De driestemmigheid uit de vijftiende eeuw staat symbool voor drievuldigheid. Voor de meerstemmige gezangen moesten de kerkautoriteiten in 1668 toestemming bij de patriarch vragen. Toen hij het niet verbood, werd het officieel toegestaan. In Rusland werd een orgel altijd als attribuut van de westerse kerk gezien. De schaarse Russische orgelliteratuur uit de negentiende en begin twintigste eeuw bestaat uit enkele polyfone stukken zonder enige liturgische betekenis. Zoals de fuga’s van Mikhail Glinka die ik nu bij me heb.

Eenmaal aangekomen, krijg ik een rondleiding van de dirigent van het kerkkoor. De unieke combinatie die mij in de mail zo verbaasde, blijkt het resultaat van een koopovereenkomst te zijn. Het orgel behoorde ooit bij de inboedel van de hier vroeger gevestigde katholieke kerk. Na het herinrichten van de kerkruimte bleef het orgel zwijgen. Demonteren en verkopen zou ook een optie zijn, maar de priester en zijn vrouw, de koordirigent, willen het instrument behouden. Tijdens de diensten zal het niet worden bespeeld, maar voor een serie van zaterdagmiddagconcerten staat de kerk zeker open. Er vallen namen van Tavener, Pärt. Ik beloof over het repertoire na te denken. Met een beetje goede wil zal het zeker mogelijk zijn om het orgel weer te laten klinken.

De kerkruimte is groot en licht, met twee voor een Russische kerk opvallende blikvangers: de glas in lood ramen en een hoge koorgalerij met het orgel. De speeltafel van het elektro-pneumatisch orgel van Bernard Pels & Zn. uit 1924 staat midden in een grote ruimte die ooit bedoeld was voor een groot koor. Het rolluik zit vast boven het tweede manuaal, en niemand weet hoe lang het orgel al open staat. Ik druk op de registerknoppen, even kijken of er überhaupt nog geluid uit komt. Maar de toetsen zijn zo vies dat ik eerst toch wel natte doekjes nodig heb om ze van de zwarte bovenlaag te ontdoen. De eerste klanken die het orgel na lang stilzwijgen uitstoot, zijn dan ook onsamenhangende poetsklanken. En ik wilde nog wel zo graag met iets bijzonders beginnen, met een stuk dat bij deze ongewone ruimte past!

Voorzichtig begin ik met Glinka. Al spelend luister ik: soms is het geluid niet diep en daalt het volume, soms zitten er enkele combinatieknoppen vast, maar het orgel klinkt niet eens zo vals als ik dacht. Waar ik niet aan wil denken is de enorme hoeveelheid stof die op dit moment als een aswolk in de orgelkast op zal stijgen. De vingers glijden langs de net ontsmette toetsen. De eerste fuga, de tweede, het is ongelooflijk hoe snel het orgel zijn oorspronkelijke ruimte terug verovert. De akoestiek is goed, het instrument klinkt volkomen natuurlijk en op zijn plaats hier, het is gemaakt voor deze ruimte. Ik merk dat ik intussen publiek heb. Twee kerkbezoekers durven haast niet te bewegen, en staan met grote ogen en vol ongeloof naar boven te kijken. Als ze eens wisten dat ze waarschijnlijk de eersten zijn die ooit een orgel in een Russische kerk hebben horen spelen… Ook de priester komt luisteren, eerst beneden, daarna loopt hij naar boven en stelt me voor om ook binnen de orgelkast te kijken. Het lampje brandt, ik kijk heel snel naar binnen: stof, zoals ik al dacht, heel veel stof, maar alles lijkt intact te zijn.
Als ik naar buiten loop, kijk ik nog een keer rond in deze ongewone ruimte – de iconen, het orgel, de gekleurde glas in lood ramen en kaarsen. De ruimte die misschien straks gevuld is met orgelklanken. Dat alles zou de binnenwandelende buurtbewoners en toeristen een onvergetelijke ervaring bezorgen, die niet te vergelijken is met mijn bittere confrontatie in Frankrijk. Een orgelconcert in een Russisch-orthodoxe kerk, dat wil ik echt meemaken.

(gepubliceerd in Muziek&Liturgie, 2011, nr.12)

© All rights reserved

Russisch-Orthodoxe kerk Heilige Nikolaas van Myra te Amsterdam: www.orthodox.nl