Olga de Kort. Frits Zwart. Willem Mengelberg (1891-1951). Een Biografie. 1920-1951. Uitgeverij Prometheus, 2016. ISBN 9789035144729. (gepubliceerd in MUZE. Pianowereld, nr.3, 2017)
Zie ook het opnieuw verkrijgbare deel 1: 1871-1920. Uitgeverij Prometheus, 1999. ISBN 9789053338490
Kunstenaar en zijn leven
Er was eens… Er zijn kunstenaarslevens waarbij deze veelbelovende sprookjesachtige openingszin als gegoten past. Zoals bij Willem Mengelberg (1871-1951), de dirigent die het Concertgebouworkest op de kaart zette en die decennialang het gezicht van het muzikale Nederland in het buitenland bepaalde. Voor zijn tijdgenoten was hij niet weg te denken uit het Nederlandse concertleven en leek hij voorgoed verzekerd te zijn van de ereplaats op de muzikale Olympus. Het leven heeft echter veel meer scenario’s in petto die niet perse zwart-wit en rooskleurig zijn. Bij Mengelberg schrapte dit gegeven de slotzin uit zijn sprookje weg, die van ‘nog lang en gelukkig’. Vraag een willekeurige muziekliefhebber over Mengelberg en je hoort vooral dat hij fout in de oorlog was. De buitenmuzikale keuzes die mensen maken, hebben een veel langere nagalm dan ovaties in concertzalen. De nagedachtenis is meedogenloos. Orkesttriomfen geven geen vrijgeleide voor een eeuwig plekje in het Pantheon van muziekgeschiedenis.
De paradox van Mengelberg is dat hij zowel dankzij als ondanks zijn doen en laten nog steeds de meest invloedrijke en succesvolle Nederlandse dirigent aller tijden is, en heeft alleen al daarom recht op onze belangstelling. Met het verschijnen van het tweede deel van Mengelbergs biografie vallen alle puzzelstukjes in elkaar, zodat we een volledig beeld van zijn inspirerende leven krijgen dat zo rijk was aan gebeurtenissen. Dat dit beeld nu veel genuanceerder is geworden, is te danken aan jarenlange onderzoek van Frits Zwart, directeur van het Nederlands Muziek Instituut. Het begin was gemaakt in 1999 toen Zwart zijn boek over de eerste 49 jaar van Mengelbergs levensloop publiceerde. Hij begeleidde de spraakmakende dirigent vanaf zijn eerste stappen in de muziekwereld tot het Mahler-feest en tevens zijn zilveren jubileum bij het Concertgebouw in 1920. Toen al toonde Zwart zich een niet vooringenomen biograaf, met oog voor zowel de hoogtepunten in de muziekcarrière als uitgesproken karaktereigenschappen van deze verre van doorsnede persoonlijkheid.
Ook in het slotdeel van de biografie gunt de schrijver het zijn personage een mens van bloed en vlees te zijn, met alle tragische gevolgen van dien. Het tweede boek omvat de laatste 31 levensjaren van de Nederlandse maestro, die als voorheen vol zijn met premières, tournees en muzikale ontmoetingen. Maar ook met de bitterheid van afwijzing, kritiek, een dirigeerverbod en de daaropvolgende stilte en isolatie in Zwitserland. Mengelbergs omstreden oorlogsjaren worden door Zwart uitgebreid en beargumenteerd in de context van Mengelbergs gehele leven, zijn ambities, verwachtingen, overtuigingen en een samenloop van concrete situaties geplaatst. Uit alles blijkt hoe treffend de woorden van Hugo Nolthenius uit 1920 zijn, die Zwart als epigraaf voor de biografie heeft gekozen: “een kunstenaar als Mengelberg wordt wat hij nu eenmaal worden kan en ook worden moet; daar is nu eens niets aan te doen en te veranderen”.
Met zijn boek doet de onderzoeker de dirigent recht als een musicus wiens leven altijd in dienst van muziek stond. Een vooruitstrevende, eigenzinnige, tegenstrijdige, bejubelde en onbegrepen orkestleider die Nederland met de muziek van Mahler, Strauss, Prokofjev, Stravinsky, Diepenbrock en nog vele andere tijdgenoten kennis liet maken. Nu biedt de biografie van Frits Zwart op zijn beurt de kans op de vernieuwde kennismaking met Mengelberg zelf, met alle ruimte voor de analyse, eigen meningsvorming en het begrip. Zij geeft ons de kans om weer te kunnen zeggen: er was eens de kunstenaar die spraakmakend leefde, en met wie de Nederlandse muziekgeschiedenis wel degelijk rekening moet blijven houden. ©Olga de Kort, 2017.
Olga de Kort 
Geef een reactie