Olga de Kort. Componeren in volledige vrijheid. De klankwereld van Gatot Danar Sulistiyanto (gepubliceerd in De Klank, 2017, nr. 1 september)
Sommige boeken worden door hun lezers van de eerste tot de laatste pagina verslonden en laten niemand onverschillig. De Indonesische klassieker Gadis Pantai is een van deze uitverkorenen. Het verhaal van ‘het meisje van het strand’ dat in een gouden kooi van het rijke familieleven belandt om later alles weer te verliezen, komt opnieuw tot leven in een muzikaal monodrama van de Indonesische componist Gatot Danar Sulistiyanto. De repetities voor de uitvoeringen in Maastricht en tijdens het festival November Music in Den Bosch zijn al in juni begonnen, onder de leiding van de componist zelf. Het werd meteen duidelijk dat het om een bijzondere productie gaat, maar daar twijfelde niemand van de acht betrokken musici aan. Voor sommigen van hen is het ook geen eerste kennismaking met de muziek van Gatot, zeker niet voor de eerste trompettist van philharmonie zuidnederland, Raymond Vievermanns.
Het begon ruim 25 jaar geleden in Yogyakarta, waar Vievermanns lesgaf aan het Instituut Seni Indonesia en de Indonesische literatuur leerde kennen. Hij kwam vaker terug, ook met musici van het orkest die samen de Dutch Chamber Music Company (DCMC) vormden. Tijdens een van deze reizen ontmoette hij een jonge componist van een kort, maar zeer origineel stuk voor soloklarinet. Toen er een nieuwe tournee in 2011 op de agenda stond, vroeg hij Gatot om een compositie voor DCMC en een zanger te schrijven. Het resultaat maakte zo veel indruk op alle musici dat het vervolgproject niet kon uitblijven.
Raymond Vievermanns dacht meteen aan Gadis Pantai: ‘Ik liep al lang met het idee rond voor een opera of een melodrama dat aan het boek van de beroemde Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer recht zou doen. Het is een persoonlijke, emotionele en ontroerende roman. Als Puccini dit boek kende, zou hij het verhaal onmiddellijk als opera gebruiken’.
Het muziekdrama is een opdrachtwerk van de Eduard van Beinum Stichting, al de derde voor Gatot Danar Sulistiyanto na zijn eerdere composities Kitab Batu (2011) en Ilalng (Imperata Cylindrica, 2015). Deze componist, musicoloog en oprichter van een jaarlijks festival voor hedendaagse muziek koestert de rijke muzikale erfenis van zijn land en zoekt zijn muzikale taal in de combinatie van de twee muziekwerelden.
Gatot: ‘Toen ik musicologie aan de universiteit studeerde, hadden we geen compositieopleiding. Ik leerde alles zelf, door onder andere aan workshops en masterclasses in de Filipijnen en Nieuwe Zeeland deel te nemen. En vooral door de cultuur van mijn land te bestuderen. Voor een componist is dat altijd een uitdaging om het beste uit de twee werelden proberen te combineren. Om te beginnen werk ik anders met een orkest. Veel meer dan ik de westerse muziektraditie ben ik bezig met het creëren van klanken, waarbij ik telkens zoek naar nieuwe mogelijkheden voor klankuitdrukking. Ik hoop dat mijn manier van werken en mijn muziekfilosofie een bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van de nieuwe Indonesische muziek.’
De componist realiseert zich dat alle nieuwe ideeën niet meteen met open armen worden ontvangen: ‘De traditionele gamelan is en blijft geliefd. Trompet en gamelan samen, zoals ik het voorschrijf, staat gelijk aan vloeken. Verder hebben de toonsystemen die in de westerse muziek heel belangrijk zijn, een totaal open vorm in mijn cultuur. Wat ook belangrijk is – en waar ik mij me bezighoud – is de kwaliteit van elke klank, van zijn vorm en structuur. In mijn composities probeer ik de filosofische waarneming van de muziek uit het Verre Oosten met de westerse benadering te combineren.’
Zo blijft de muziek interessant voor alle luisteraars, ongeacht hun muzikale en culturele achtergrond. Een luisteraar in het Westen zal de combinatie van ritmes en traditionele instrumenten interessant vinden, terwijl het Indonesische publiek juist aandacht zal schenken aan de westerse elementen.
Gatot: ‘In mijn cultuur zijn de meeste muziekinstrumenten slagwerk gerelateerd. In Gadis Pantai werk ik met klarinet, viool, trompet, trombone, contrabas, fagot en uiteraard slagwerk. Een typische Indonesische uitdaging is dan het gebruik van ritmes, klemtonen, fraseringen en natuurlijk de klanken.’
Dat klanken van Gatot een wereld van verschil maken, wordt beaamd door Raymond Vievermanns: ‘Wij zijn als musici niet verplicht om altijd mooi te spelen. In plaats van de westerse precisie hebben we in Gadis Pantai een heel spectrum van hoge, lage, donkere en lichte klanken, waaruit wel heel speciale kleuren worden geboren. Het leukste is dat ik niet het idee heb dat ik Indonesische of westerse muziek speel. Ik ben met klanken bezig. Dankzij de eigenzinnige klanken en kleuren lukt het Gatot om zijn eigen muziekwereld te scheppen.’
Het is vervolgens aan de musici van de Dutch Chamber Music Company om de juiste sfeer te creëren, waarbij de sopraan Bernadeta Astari zich volledig aan haar gevoelens en muzikale intuïtie kan overgeven.
Gatot: ‘De traditionele Indonesische kunst kent geen onderscheiding tussen acteren, zingen of dansen. Een musicus was vroeger altijd een allround speler die alles kon. Bernadeta Astari kan dat ook, en ik probeer haar voldoende ruimte te geven om haar volledige artistieke potentieel te gebruiken. Dat is zeker mogelijk, onder andere via de notatie en een eigen invulling van de tijd in de muziek.’
Dat betekent dat elke uitvoering anders kan zijn. ‘Ik zeg tegen musici dat ze met hun vrijheid moeten spelen. Ik teken de lijnen en doe al die zaadjes in ede aarde, die vervolgens tot een mooie plant moeten uitgroeien. De klanken die ontstaan kunnen we vervolgens binnen een kader plaatsen. Dat geeft me de kans om de essentie van het boek Gadis Pantai en zijn innerlijke conflict in klanken te transformeren. Om vervolgens de muziek weer te laten groeien – traditioneel en modern – naar een goede balans met ruimte voor alle klanken en kleuren, ritmes en stiltes die in volledige vrijheid ontstaan’. ©Olga de Kort, 2017.
⇒ Uitvoeringen: 1 november in Ainsi in Maastricht (20.00 uur); 11 november tijdens November Music in Verkadefabriek in s’-Hertogenbosch (12.30 uur). Meer informatie; www.philharmoniezuidnederland.nl en http://novembermusic.net.
Olga de Kort 
Geef een reactie